Literatura Krajny
Krajna - proza, poezja prasa, wydawcy
Polskie życie społeczne i literackie na Krajnie do roku 2010wybrane publikacje współczesne
Literatura Krajny między wojnami.
Cechą krajeńskiego życia kulturalnego okresu międzywojennego był równoległy rozwój rozwój dwóch podstawowych obiegów literackich: wysokoartystycznego oraz popularnego. Twórczość obiegu wysokoartystycznego stała się fundamentem obrazu kultury polskiej i przypisano jej ważne funkcje ideologiczno - wychowawcze. Odwoływano się do niej przede wszystkim w trakcie celebrowania ważnych rocznic narodowych lub literackich. Obok rozwinął się silny obieg popularny, służący przede wszystkim rozrywce, rzadziej traktowany jako wyraz znużenia literaturą „z przesłaniem”. Zaistnienie literatury masowej na Krajnie dowodzi, że książka polska trafiła do wszystkich środowisk, co potwierdza skuteczność działania systemu edukacyjnego oraz promotorów czytelnictwa. Trzeba bowiem pamiętać, że po książkę tę sięgały pokolenia, które w swojej niedalekiej przeszłości podlegały intensywnej germanizacji. Krajeńskie dwudziestolecie międzywojenne zapoczątkowane została czynem zbrojnym oraz spontaniczną budową polskich struktur państwowych.Następnie stworzono system oświaty. Działania te zakończyły się sukcesem, ponieważ jeszcze w trakcie zaborów społeczność polska wykształciła kadry zdolne podźwignąć ciężar budowy kraju. W następnych latach, dzięki pracy licznych organizacji, towarzystw i instytucji, dojrzały warunki do zaistnienia na Krajnie życia literackiego. W pierwszej dekadzie XX stulecia Krajanie musieli jeszcze walczyć o prawo używania języka ojczystego, a już kilka lat później zaczęli wydawać polską prasę z ambicjami literackimi. (czytaj dalej)
Prasa Krajny między wojnami
Prasa krajeńska – instytucjonalnie powołana do życia jako
informacyjny orędownik powiatowy – po kilku latach została
wyposażona w dodatkowe funkcje. Przede wszystkim zaczęła
upowszechniać literaturę polską, w znaczącym stopniu
przyczyniła się do upowszechnienia polskich obiegów
literackich. Zdjęła jednak płaszcz Konrada – rozwój kultury
masowej i prawa rynku wymusiły na redakcjach poruszanie się
przede wszystkim w obiegu popularnym.
Równolegle z procesem ewolucji prasy krajeńskiej – od
orędownika do pisma informacyjnego – toczył się proces
dojrzewania elity intelektualnej Krajny do wytwarzania
własnych tekstów literackich. Redakcja „Głosu Krajny”
dostrzegła ten proces, udostępniła swoje łamy dla twórczości
autorów regionalnych. Tym samym prasa krajeńska stała się
generatorem i jedynym nośnikiem regionalnego życia
literackiego.
(czytaj
dalej)
Polska prasa i książka na Krajnie w XIX w.
W drugiej połowie XIX w.
społeczność polska na Krajnie powołała do życia i udoskonaliła
działalność sieci dostępu do literatury polskiej. Początkowo
rolę tę spełniały licznie tworzone biblioteki lokalne, w
późniejszym okresie – polska prasa. Na Krajnie zaistniało
polskie życie literackie rozumiane w szerszym zakresie,
charakteryzujące się następującymi cechami:
- Krajna – podobnie jak wiele innych ośrodków w tym okresie –
jeszcze nie wytwarzała własnych tekstów, lecz zbudowała
funkcjonalny i działający regularnie system polskich obiegów
literackich.
- Na terenie regionu podjęły działalność „wyspecjalizowane”
literacko instytucje polskie. Działały planowo i
realizowały jednolitą politykę ideową oraz wdrażały
program edukacji czytelniczej.
- W regionie funkcjonowały przede wszystkim obiegi
wysokoartystyczny oraz popularny. Każdy z nich spełniał
określoną funkcję, był przeznaczony dla określonego
czytelnika. Obieg popularny pełnił rolę popularyzatorską oraz
stanowił podstawowy etap edukacji czytelniczej. Obieg
wysokoartystyczny był niejako ukoronowaniem świadomości
czytelniczej, dowodem wysokiej wiedzy literackiej.
Rosła społeczna kompetencja literacka. Pewna liczba
odbiorców obiegu popularnego z czasem sięgała po utwór z
obiegu wysokoartystycznego.
Zaistniał proces ewolucji poziomu odbioru dzieła
literackiego. Odbiór polskiego dzieła literackiego w
rozumieniu podstawowym rozumiany był jako identyfikacja z ideą
narodową. Z czasem jednak rosła rola walorów artystycznych
utworu w kategoriach jego struktury i kompozycji. (czytaj
dalej)
Społeczność Krajny w okresie międzywojennym
Obchody rocznic narodowych na Krajnie były elementem starań administracji o utrzymanie prymatu kultury polskiej. Na przykład w 1933 r. starosta wyrzyski zalecał burmistrzom i wójtom tworzenie komitetów obywatelskich, organizujących obchody Święta Narodowego. Jesienią 1933 r. wójt Schroedter informował starostę wyrzyskiego, że obchody przebiegły okazale: w parafiach Bługowie, Dźwiersznie odbyły się uroczyste msze, pochody, akademie w szkołach. „Udział ludności [...] bardzo liczny”, podobnie w Wyrzysku, Nakle, Białośliwiu, Krostkowie, Wąwełnie, Mierucinie, Wielu, Zabartowie, Runowie, Witosławiu, Sadkach i innych miejscowościach. W Białośliwiu w obchodach uczestniczyło 400 osób. Program stanowiły: referat okolicznościowy Marlewskiego, deklamacje dzieci, śpiewy prowadzonego przez nauczyciela Bobrowskiego chóru Związku Strzeleckiego, sztuka teatralna „Cud nad Wisłą”, obraz sceniczny „Apoteoza powstania”, żywy obraz utworzony przez członków Drużyny Harcerskiej im. Jagiełły. W Nakle Związek Rezerwistów i Legion Młodych zorganizowały pochód uliczny, defiladę, akademię, przedstawienie i żywy obraz. Najważniejszym akcentem była patriotyczna msza święta. (czytaj dalej)
Społeczeństwo Krajny pod zaborem
W dobie zaborów struktura
ludności Krajny uległa zasadniczej zmianie. Bezpośrednio w
okresie przedrozbiorowym oraz w pierwszych latach zaborów
zdecydowanie polski charakter miały Nakło (mieszkało tu ok.
80% Polaków), Mrocza (ponad 90% Polaków) i Kamień (ok. 80%). W
Więcborku Polacy stanowili połowę liczby mieszkańców, a w
Sępólnie ok. 25%. W Łobżenicy trzy grupy narodowościowe
(Polacy, Niemcy, Żydzi) były mniej więcej tak samo liczne.
W XIX w., w wyniku prowadzonej przez władze pruskie akcji
kolonizacyjnej i germanizacyjnej, wzrosła liczba ludności
niemieckiej. Na przełomie XIX i XX stulecia ludność niemiecka
przeważała liczebnie w Sępólnie, Więcborku i Nakle. W
Łobżenicy oraz w Mroczy liczby Polaków i Niemców były
zbliżone. W Kamieniu Niemcy stanowili niespełna 9% ogólnej
liczby mieszkańców.
W latach osiemdziesiątych XVIII w. krajeńskie klucze
ziemskie należały do polskich rodów. Klucz złotowski był
własnością Działyńskich, więcborski – Potulickich, krajeński –
Sułkowskich, Sypniewo, Marzewo – Grabowskich, Białośliwie,
Wysoka – Raczyńskich, Samostrzel – Bnińskich, Dębno, Dębionek
– Krzyckich, Mrocza – Małachowskich. Po rozbiorach polscy
właściciele ziemscy poddani zostali restrykcjom
polityczno-ekonomicznym. Władze pruskie dążyły do przejęcia
kluczy, ich parcelacji i oddania folwarków w ręce niemieckie.
Wyzbywającym się dóbr ziemskich zaborca stwarzał korzystne
warunki finansowe, pozostałym ograniczał władzę, sprowadzając
ją wyłącznie do uczestniczenia w sejmikach powiatowych. Mimo
to polski stan posiadania nie uległ zasadniczej zmianie,
chociaż w ręce niemiecki przeszły dobra wyrzyskie, Białośliwie
i Mrocza. (czytaj
dalej)
Towarzystwa polskie na Krajnie w XIX w.
Po 1891 r. ruch amatorski rozwinął się na całym Pomorzu, objął swym oddziaływaniem blisko siedemdziesiąt pięć miejscowości, w których zaprezentowano około 480 programów.
Filomaci krajeńscy
Ruch filomacki zaistniał także
na Krajnie, przede wszystkim w Gimnazjum w Nakle. W 1920 r.
prezes nakielskiego koła TTZ z 1910 r., Franciszek
Pałżewicz, przekazał akta TTZ pierwszemu polskiemu
dyrektorowi nakielskiego gimnazjum, Janowi Augustyńskiemu.
Dokumenty te, obejmujące okres od 1910 do 1916 r.,
jedynie w ograniczonym zakresie oddały obraz działalności
krajeńskich filomatów, bowiem prowadzili oni pracę związkową
w głębokiej konspiracji. J. Znaniecka pisze: „Nie
sporządzano [...] żadnych wykazów, nie prowadzono
dokumentacji, nie wolno było utrwalać niczego na papierze.
Dlatego nawet w tradycji nie zachowały się nazwiska
założycieli Towarzystwa”.
Koło nakielskie powstało w drugiej połowie XIX w., mniej
więcej w tym samym czasie co koła w Bydgoszczy, Gnieźnie,
Inowrocławiu, Kcyni. W latach dziewięćdziesiątych
przyjęło imię Adama Mickiewicza. Wraz z kołami z Białogardu,
Brodnicy, Bydgoszczy, Chełmna, Chojnic, Gniezna, Krotoszyna,
Leszna, Ostrowa Wielkopolskiego, Poznania, Rogoźna, Śremu,
Wągrowca, Torunia tworzyło „Czerwoną Różę”. Wśród
najaktywniejszych działaczy byli Dettloff Szczęsny (jeden z
inicjatorów i prezes Koła w 1896 r., delegat „Czerwonej
Róży” na gimnazja okręgu północnego), Bolesław Szulczewski
(prezes „Czerwonej Róży” w ostatnich latach XIX w.),
Bronisław Szulczewski (członek „Czerwonej Róży”).
Prawdopodobnie w 1901 r. nakielskie Koło Samokształceniowe
im. Adama Mickiewicza przekształciło się w koło Towarzystwa
Tomasza Zana.
(czytaj dalej)
Bibliografia publikacji krajeńskich
Archiwum Diecezji Chełmińskiej, Akta Konserwatora
Diecezjalnego, Straty, t.2, k.103: kościoły i cmentarze na
Krajnie zniszczone w czasie II wojny światowej.
Archiwum Diecezji Chełmińskiej, Akta Kurii Biskupiej, Stan
osobowo-rzeczowy, t.1, k.400,414: krajeńskie księgi metrykalne
zaginione w czasie II wojny światowej.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta m. Wyrzyska, Akta
Miejskiego Urzędu Policyjnego w Wyrzysku dotyczące spraw
Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” (1896 r.).
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Starostwo Powiatowe w
Wyrzysku, sygn. 1: obchody Święta Narodowego na Krajnie w 1933
r.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, TCL w Grudziądzu,
Korespondencja w sprawie wypożyczeń książek, 1913-1930,
sygnatura. 7: biblioteki TCL w powiecie sępoleńskim w roku
1922-1923.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Starostwo Powiatowe w
Wyrzysku, sygn. 35: polskie nazwy miejscowości na Krajnie w
dwudziestoleciu międzywojennym.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Starostwo Powiatowe w
Sępólnie, sygn. 152: „Reduta” Osterwy w Nakle w 1927 r., grupa
etniczna Krajniacy.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Starostwo Powiatowe w
Sępólnie, sygn. 153: zniszczenie śladów polskiego czynu
zbrojnego na Krajnie przez zaborców. (czytaj
całość)
Piśmiennictwo Krajny po
II wojnie św.
Straty kultury
polskiej w okresie II wojny św.
Społeczność Krajny między wojnami
Polska książka i prasa na Krajnie w XIX w.
Towarzystwa polskie na Krajnie w XIX w.
Walka o utrzymanie języka polskiego
Społeczeństwo Krajny w okresie zaboru
Wybór poezji krajeńskiej do 2010 r.
Podręczniki używane przez Polaków do tajnego samokształcenia
Towarzystwa Ludowe i Śpiewacze w Sępólnie Krajeńskim, 1912 r.
Promotorzy kultury polskiej w dwudziestoleciu
Nauczyciele polscy na Krajnie w dwudziestoleciu (bez Gimnazjum (Liceum) - Nakło nad Notecią
Nauczyciele Gimnazjum (Liceum) w Nakle nad Notecią
Prasa krajeńska w dwudziestoleciu
Działacze polityczni na Krajnie w dwudziestoleciu
Znani działacze harcerscy na Krajnie w dwudziestoleciu
Znani działacze "Sokoła" na Krajnie w dwudziestoleciu
Znani działacze Towarzystwa Czytelni Ludowych na Krajnie
Najważniejsze organizacje niemieckie w dwudziestoleciu
Lokalna prasa niemiecka na Krajnie w dwudziestoleciu
Miejsca kaźni Polaków na Krajnie w czasie II wojny św.
Martyrologia duchowieństwa krajeńskiego - II wojna św.
Martyrologia nauczycieli, urzędników, działaczy społecznych
Bibliografia krajeńskich wydawnictwo książkowych
Lokalna prasa krajeńska po II wojnie św.
Publikacje literackie autorów krajeńskich
Publikacje nt. życia literackiego na Krajnie
Obrona i upowszechnianie kultury polskiej na Krajnie