Na całego obwodu nadnoteckiego w 2. poł. XVIII w. znajdowało się 57 miast. W Bydgoszczy, Czarnkowie, Chodzieży, Pile, Sępólnie, Wieleniu i Złotowie liczba mieszkańców przekroczyła 1000¹. Na Krajnie więcej niż 1000 mieszkańców liczyły jedynie Złotów oraz Sępólno.² Tak niski stan zaludnienia był typowy dla ówczesnej Rzeczypospolitej i wyższy niż na przykład w sąsiadujących z Krajną miastach kujawskich.

Krajnę zamieszkiwali Polacy, Niemcy i Żydzi. W zasadzie z podziału narodowościowego wynikał podział wyznaniowy. Jak podaje S. Turowski, „dane mówiące o katolikach wskazują na Polaków, natomiast ewangelików można utożsamiać z Niemcami”⁶. Istniała jednak grupa Kosznajdrów – Niemców wyznania katolickiego.⁷

W dobie zaborów struktura ludności Krajny uległa zasadniczej zmianie. Bezpośrednio w okresie przedrozbiorowym oraz w pierwszych latach zaborów zdecydowanie polski charakter miały Nakło (mieszkało tu ok. 80% Polaków)¹³, Mrocza (ponad 90% Polaków) i Kamień (ok. 80%). W Więcborku Polacy stanowili połowę liczby mieszkańców, a w Sępólnie ok. 25%. W Łobżenicy trzy grupy narodowościowe (Polacy, Niemcy, Żydzi) były mniej więcej tak samo liczne.

W XIX w., w wyniku prowadzonej przez władze pruskie akcji kolonizacyjnej i germanizacyjnej, wzrosła liczba ludności niemieckiej. Na przełomie XIX i XX stulecia ludność niemiecka przeważała liczebnie w Sępólnie, Więcborku i Nakle. W Łobżenicy oraz w Mroczy liczby Polaków i Niemców były zbliżone. W Kamieniu Niemcy stanowili niespełna 9% ogólnej liczby mieszkańców.

W latach osiemdziesiątych XVIII w. krajeńskie klucze ziemskie należały do polskich rodów. Klucz złotowski był własnością Działyńskich, więcborski – Potulickich, krajeński – Sułkowskich, Sypniewo, Marzewo – Grabowskich, Białośliwie, Wysoka – Raczyńskich, Samostrzel – Bnińskich, Dębno, Dębionek – Krzyckich, Mrocza – Małachowskich.¹⁴ Po rozbiorach polscy właściciele ziemscy poddani zostali restrykcjom polityczno-ekonomicznym. Władze pruskie dążyły do przejęcia kluczy, ich parcelacji i oddania folwarków w ręce niemieckie. Wyzbywającym się dóbr ziemskich zaborca stwarzał korzystne warunki finansowe, pozostałym ograniczał władzę, sprowadzając ją wyłącznie do uczestniczenia w sejmikach powiatowych. Mimo to polski stan posiadania nie uległ zasadniczej zmianie, chociaż w ręce niemiecki przeszły dobra wyrzyskie, Białośliwie i Mrocza.¹⁵

Ludność Krajny cechowała się dużym zróżnicowaniem materialnym i społecznym. Ilustruje to statystyka ludności powiatu kamieńskiego z 1810 r.: 278 osób było pochodzenia szlacheckiego, 5057 osób trudniło się rzemiosłem, zaś 27303 osoby rolnictwem.¹⁶ W XIX w. rozwinęła się i nabrała znaczenia nowa grupa społeczna: urzędnicy oraz nauczyciele.

* * *

W okresie zaborów proces zmian politycznych i społecznych na Krajnie zepchnął społeczność polską na margines życia społecznego i kulturalnego regionu. Zmiany te umożliwiły zaborcy prowadzenie pełnej akcji germanizacyjnej. Jednak społeczność polska obroniła swój potencjał ekonomiczny w zakresie pozwalającym na działalność antygermanizacyjną. U schyłku XIX w. i na początku XX w. dysponowała środkami umożliwiającymi skuteczną obronę tożsamości kulturowej.