Romuald Rosiński: Piśmiennictwo Krajny po II wojnie światowej do 2000 r.

Romuald Rosiński

Piśmiennictwo Krajny po II wojnie światowej do 2000 r.

•   Chronologia publikacji książkowych

Pierwszą krajeńską publikacją książkową było wydane w 1926 r. opracowanie historyczne Krajna i Nakło. Studia i rozprawy wydane z okazji 50-lecia Gimnazjum im. Bolesława Krzywoustego w Nakle. Odrodzenie piśmiennictwa krajeńskiego po II wojnie światowej również zapoczątkowali historycy. Za prekursorów należy uznać autorów książek wydanych w latach siedemdziesiątych [patrz: załącznik Bibliografia książkowych wydawnictw krajeńskich].W 1973 r. M. Mantaj opublikował pracę Społeczeństwo powiatu wyrzyskiego a powstanie styczniowe w świetle literatury historycznej i niektórych archiwaliów. W 1974 r. ukazała się monografia Dzieje Sępólna i powiatu, w 1977 r. – książka ks. Zachariasza Kruży Swastyka nad Górką Klasztorną”, poświęcona martyrologii duchowieństwa Krajny w 1939 r. Również z kręgu tematyki historycznej pochodziły rys historyczny Romana Chwaliszewskiego Z patriotycznych tradycji Wyrzyska (1987 r., wyd. Towarzystwo Przyjaciół Wyrzyska) oraz monografia Z przeszłości Wyrzyska (1988 r., wyd. Towarzystwo Przyjaciół Wyrzyska), autorstwa Józefa Kropacza, Zdzisława Seroki, Dariusza Szajkowskiego.
Na początku lat osiemdziesiątych pojawiły się krajeńskie publikacje literackie. Swoją prozę – po prawie 50 latach milczenia – zaprezentował Michał Mędlewski. W 1980 r. Wydawnictwo Poznańskie wydało jego powieść Ściana gniewu, a w 1985 r. – Stacjonatę. W 1983 r. Zygmunt Przybyłowski   opublikował swój pierwszy tomik poetycki Ślady słów. Poezja i plastyka, a w połowie lat osiemdziesiątych – Puszczę Białą. W 1989 r. M. Mędlewski w warszawskim wydawnictwie „Epoka” ogłosił drukiem zbiór opowiadań Ogień z nieba.
Lata dziewięćdziesiąte przyniosły kolejne publikacje historyczne i literackie.
Dzięki mecenatowi samorządów lokalnych powstały monografie historyczne: Nakło nad Notecią. Dzieje miasta i okolicy (Nakło, 1990 r., praca zbiorowa pod red. J. Danielewicza), Mrocza. Z dziejów miasta i gminy (Bydgoszcz, 1993 r., praca zbiorowa pod red. B. Rogalskiego), Łobżenica, portret miasta i okolicy (Łobżenica-Toruń, 1993 r., autorzy: Andrzej Mietz, Jan Pakulski), Więcbork. Szkic monografii miasta (Więcbork 1993, praca zbiorowa pod red. W. Jastrzębskiego, L. Polana), Dzieje Wyrzyska (Poznań, 1999 r., praca zbiorowa pod red. Stanisława Sierpowskiego).
Równolegle do literatury historycznej rozwijały się proza i poezja. W 1991 r. Zygmunt Przybyłowski wydał zbiór opowiadań Niezwykły lekarz. W 1992 r. Michał Medlewski ogłosił drukiem zbiór poezji Widoki moje. W 1994 r. Tadeusz Samselski   opublikował opracowanie Walka Nakła, Mroczy i Sadek o III Rzeczpospolitą, w 1995 r. – powieść W dymach pożogi.
Kanwą twórczości M. Mędlewskiego, Z. Przybyłowskiego, T. Samselskiego była przede wszystkim tematyka II wojny światowej i okupacji. W latach dziewięćdziesiątych zaistniała nowa tendencja. Zadebiutowali autorzy młodszego pokolenia , którzy odeszli od historii i podjęli tematy współczesne.


•   Chronologia rozwoju regionalnej prasy krajeńskiej

Na początku lat dziewięćdziesiątych odrodziła się prasa krajeńska [patrz: załącznik Czasopisma krajeńskie po II wojnie światowej]. Jako pierwsze ukazały się „Wiadomości Nakielskie” oraz „Gazeta Nakielska” . W 1991 r. pojawiły się „Wiadomości Krajeńskie” , w kolejnych latach – tygodniki „Życie Nakła” , „Tygodnik Nakielski”, „Czas Nakła” , „Echo Wyrzyska”. U schyłku lat dziewięćdziesiątych rozpoczął żywot „Nakielski Powiat”. W 1998 r. Krajeńskie Stowarzyszenie Kulturalnie z siedzibą w Więcborku podjęło wydawanie pisma kulturalno-literackiego „Pobocza” .
Powstanie niezależnej prasy regionalnej na Krajnie na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. wynikło z przemian politycznych w kraju. Po raz pierwszy od okresu międzywojennego lokalna społeczność mogła swobodnie zaprezentować swoje poglądy i opinie. Na łamach pism lokalnych pojawiły się więc artykuły poruszające tematy okryte dotąd milczeniem.
W działalności redaktorów krajeńskich znajdujemy nawiązania do form pracy zapoczątkowanych przez krajeńskie redakcje okresu międzywojennego. W najszerszym zakresie dotyczyło to tematyki historycznej oraz literackiej. Jadwiga Znaniecka przypomniała sylwetki działaczy konspiracyjnego Towarzystwa Tomasza Zana. Jan Dorawa publikował cykl artykułów na temat przeszłości regionu, między innymi: Gothiskandza – legendarna ojczyzna Gotów na Krajnie , Nadleśnictwo Lutówko – zarys monograficzny z okazji 110 rocznicy powstania , Z dziejów Orzełka i okolic , Gerd Heinrich – wielki przyrodnik z Borówek , Gazeta Sępoleńska Maksymiliana Kasprowicza   , Elżbietanki w Kamieniu , Fotografie z tamtych lat , Jacobsdorf, Bonstetten, czyli Zamarte , Z dziejów Towarzystwa Kupców Samodzielnych na terenie powiatu sępoleńskiego w latach 1923-1939 , Wielkie pożary w małych miasteczkach , Wyrzysk i okolice po wojnie 13-letniej , Archidiakonat Kamieński, zarys historyczno-statystyczny , Opowieść prawdziwa z Orzełka , Lucjan Prądzyński – patriota, społecznik i dobry gospodarz , Bartnictwo na Krajnie , Stary młyn w Kamieniu , Legendy na zimowe wieczory , Zbójecki proceder nakielskiego starosty , Starodawne gry, igrzyska i korowody z pieśniami na polskiej wsi   i inne.
Leszek Skaza opublikował artykuły: Wielkie budowy Krajny , Tajemnice więcborskiego jeziora , Z dziejów Runowa , Leszek Polan ogłosił: Obyczaje pogrzebowe , OSP Więcbork 1879-1997 .
Literaturę regionalną i krajową najszerzej prezentowały „Pobocza”. Przedstawiły poezję krajeńską oraz utwory poetów i pisarzy z innych regionów: Dariusza Tomasza Lebiody, Stefana Pastuszewskiego, Romana Senskiego, Marka Kazimierza Siwca, Dimitrosa Nikolaidisa.
Tematyka literacka pojawiała się często również na łamach „Wiadomości Krajeńskich”. Leszek Skaza do 1998 r. prowadził rubrykę literacką, w 1998 r. Paweł Szydeł redagował obszerną kolumnę literacką.

Nawiązania do historii regionu w prozie krajeńskiej

•   Obraz społeczeństwa polskiego przed II wojną światową w opowiadaniach Zygmunta Przybyłowskiego

Barwny obraz przedwojennej Polski znajdujemy w opowiadaniach Zygmunta Przybyłowskiego pochodzących z tomu Niezwykły lekarz.
Pisarz szukał motywów determinacji patriotycznej „twardych Polaków”, przyczyn ich niezłomnego stania przy „narodowej sprawie”. Przywołał wspomnienie powstania styczniowego kultywowane przez dziesięciolecia   przez ludzi różnych stanów: zubożałego ziemianina, urzędnika pocztowego, nauczycielkę. Ukazał żmudny proces wychowania młodego pokolenia w duchu patriotycznym, pielęgnowanie etosu narodowego   , entuzjazm społeczeństwa po odzyskaniu niepodległości.
Jednak ten pełen patriotyzmu pejzaż minionej epoki nie był wyidealizowany. Przybyłowski wspominał zdrajców i polskich szpiegów, którzy służyli zaborcy. Jeszcze boleśniejszą sprawą dla niego był fakt, że w niepodległej Polsce młode pokolenie żyło w nędzy, bez perspektyw na poprawę losu.
Ta surowa opinia wyraźnie koresponduje z treścią redaktorów „Głosu Krajny”, przede wszystkim Hieronima Męskiego, który problemom społecznym wolnej ojczyzny poświęcił znaczącą część swojej publicystyki.

•   Obraz społeczeństwa niemieckiego okresu II wojny światowej w prozie krajeńskiej

II wojna światowa i okupacja są kanwą powieści prozaików krajeńskich: Michała Mędlewskiego, Zygmunta Przybyłowskiego oraz Tadeusza Samselskiego.
Spośród utworów Mędlewskiego największy rozgłos zdobyła powieść Ściana gniewu, będąca fabularyzowanym zapisem wydarzeń wojennych i martyrologii ludności polskiej na Krajnie. Prasa szybko dostrzegła ciężar faktograficzny tej publikacji. Recenzenci podkreślali jej znaczenie historyczne. Autor zgadzał się z tymi opiniami. Jednak Michał Zieliński   i Cezary Leżański   sygnalizowali również inne walory powieści: żywy język, dynamikę akcji, meteforykę elementów przedstawionego świata. Z biegiem lat utwór wyblakł jako dokument, lecz pozostał trwałym zapisem przeżyć pokolenia. Oparł się czasowi przede wszystkim dzięki sprawności warsztatowej autora.
Należy jednak odnotować fakt, że zastrzeżenia recenzentów budził jednostronny sposób kreacji psychologicznej bohaterów powieści. Następna powieść Mędlewskiego, wydana w 1985 r. Stacjonata, jest już pogłębiona psychologicznie. Narrator, polski oficer więziony w obozie w Murnau, subtelny intelektualista, wnikliwie przedstawia obraz niemieckiego społeczeństwa. Jest daleki od obarczenia Niemców zbiorową odpowiedzialnością. Stara się zrozumieć motywy ludzi żyjących w systemie totalitarnym. W efekcie powstaje dwubiegunowy świat postaci, jednak podziały przebiegają już nie według podziału narodowościowego, lecz według przyjętego systemu wartości. Niemcy to nie tylko wrogowie i oprawcy, lecz także ludzie budzący szacunek – jak proboszcz z Murnau, oberst Oster, radca Lindemann i jego syn.
Podobnie pogłębiony psychologicznie opis społeczeństwa niemieckiego z czasów II wojny światowej znajdujemy w zbiorze opowiadań Niezwykły lekarz Zygmunta Przybyłowskiego. Większość z nich prezentuje losy społeczeństwa polskiego w okresie II wojny światowej. Poznajemy tragiczny los żołnierza polskiego w kampanii wrześniowej, gehennę okupacji, tajne nauczanie. Mimo traumatycznych doświadczeń, Przybyłowski unikał opisywania całej nacji niemieckiej w kategoriach zła. Wspomniał na przykład represjonowanie przez hitlerowców Niemców, którzy nie zgadzali się z ideologią nazistowską.
Relacje społeczności polskiej i niemieckiej w okresie okupacji najszerzej przedstawił w powieści W dymach pożogi Tadeusz Samselski.
Zamierzał jak najwierniej oddać realia okupacji hitlerowskiej na Krajnie. Akcja utworu rozpoczyna się w podbydgoskiej wsi, gdzieś między Trzemiętowem a Mroczą. Żyjąca tu chłopska rodzina Dolatów z dnia na dzień zostaje ogarnięta wirem wydarzeń wojennych. Rusza w tragiczną „daleką ucieczkę poza teren wojny”, do krewnych w powiecie toruńskim –ze skromnym dobytkiem na wozie o drewnianych kołach, gnając za wozem krowy i martwiąc się, czy na całą tę zawieruchę starczy mąki w worku, bo przecież „miesiąc albo dwa i po wojnie”.
Dolatowie tułają się po Pomorzu i Kujawach, są świadkami klęski polskiej armii, pamiętnej niedzieli w Bydgoszczy, cierpią nędzę i poniewierkę. Powróciwszy do domu, niemal natychmiast zostają ogarnięci machiną terroru. Niemcy aresztują ojca. Kilkunastoletni syn, Tolek, trafia na roboty do Rzeszy, w Hambachu. Pozostałych członków rodziny hitlerowcy wywożą do obozu w Potulicach. Dopełnieniem tej historii są losy podchorążego Benedykta Kolskiego, który we wrześniu 1939 r. walczy z Niemcami na Krajnie i w innych rejonach Polski, później przebywa w różnych stalagach i zostaje zesłany do przymusowej pracy w Palatynacie Reńskim.
Opisując martyrologię polskich Krajan, Samselski przestawił zróżnicowany obraz społeczności niemieckiej. Przede wszystkim ukazał formy terroru   i motywację wojenną nazistów oraz ich zwolenników. Zasygnalizował, że niektórzy Niemców nie zgadzali się działaniami administracji, lecz nie sprzeciwili się im z lęku przed represjami. Wykazał siłę propagandy nazistowskiej, pod wpływem której głębokie podziały ideologiczne powstawały również w rodzinach polskich. Jednak nie ograniczył się do powielania negatywnych stereotypów. Pisał również o Niemcach, którzy nie uległszy propagandzie i strachowi, postępowali wbrew zaleceniom władzy hitlerowskiej.
Wizerunek społeczności niemieckiej ukazany w prozie krajeńskiej różni się od obrazu przedstawianego w przedwojennej prasie Krajny. Paradoksalnie, wbrew doświadczeniom historycznym, jest subtelniejszy: bardziej zróżnicowany, z wyraźnie widoczną tendencją do odejścia od stosowania formuły odpowiedzialności zbiorowej oraz gotowością do podjęcia dialogu w celu obiektywnego rozliczenia historii. Pisarze krajeńscy w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. stanęli w szeregu prekursorów pojednania między narodami polskim i niemieckim.

Współczesna poezja krajeńska – do 2000 r.

W czasie II wojny światowej Michał Mędlewski, więziony w Murnau, kontynuował działalność literacką. Tradycja rodzinna głosi, że w stalagu zredagował rękopis zbioru wierszy Słońce w dolinie, który zaginął podczas ewakuacji więźniów z obozu.
W 1992 r. ukazał w   tomik Mędlewskiego   Widoki moje   Był kontynuacją tematów podejmowanych przez Mędlewskiego w „Głosie Krajny”, wzbogaconych o utwory związanych z tematyką dojrzewania i przemijania oraz wspomnieniem przeszłości.   Szukając nawiązań do przeszłości, znajdujemy w nich echa tragicznych dziejów regionu, gdy Krajanie w I wojnie światowej zmuszeni byli do służby w armii zaborczej :
Ojciec spod Verdun rzadko się pojawiał
więc każde powitanie było już rozstaniem
wtedy widziałem Mamo jak łzy kapały
prosto do torebki
[Mamo moja

W tomiku znajdujemy rozbudowany motyw religijny, nieobecny w przedwojennej twórczości Mędlewskiego.
W 1983 r. Zygmunt Przybyłowski   opublikował tomik poetycki Ślady słów. Poezja i plastyka, raczej chłodno przyjęty przez recenzentów.   W połowie lat osiemdziesiątych ukazał się kolejny tomik Przybyłowskiego – Puszcza Biała. Jego genezę autor wyjaśnił w Epilogu:
Miłością dziecięcą, pogańską
ukochałem tę ziemię
Białej Puszczy knieje
słoneczne polany
z pagórkami wrzosów
z całą urodą puszczańską
jej historię
legendarne dzieje
[Epilog]

W Puszczy Białej Przybyłowski stworzył galerię malowniczych obrazów poetyckich. W każdym zarysował jakieś zdarzenie, w głębi umieścił rozbudowany opis pejzażu. W efekcie powstał swoisty teatr światła i cienia: czytelnik ogląda poszczególne obrazy niczym błyskawicą wyrwane z mroku historii. Autor zawarł również nawiązania do II wojny światowej:
Potem przyszło lato (...)
to ponure lato
Wówczas moje miasto (...)
na skrzydłach ognistych
przy czarciej pomocy
na ognistych skrzydłach
uleciało
z dymem
w czarną czeluść nocy
[Płonąca rzeka]

W latach dziewięćdziesiątych XX w. działalność literacką na Krajnie podjęła grupa autorów młodszego pokolenia. Spośród nich największy dorobek posiada pochodzący z Więcborka Paweł Szydeł , autor wielu publikacji w literackiej prasie krajowej i regionalnej, laureat ogólnopolskich konkursów literackich. W 2000 r. wydał tomik Niebo dla nieobecnego , w którym Ariana Nagórska dostrzegła przede wszystkim protest egzystencjalny. Pisała: „Już tytuły dwóch pierwszy wierszy tomu – Bunt i Mój głos protestu – sygnalizują, że autor ten daleki jest od afirmacji otaczającej go rzeczywistości. Negacja dotyczy nie tylko miejsca poety w świecie, ale także czasu, w którym wypadło mu żyć”.
Szydeł przedstawił bunt poety przeciw prowincji. Według Nagórskiej, autor „przede wszystkim jednak obawia się nie tyle ciemnych, ile szarych barw egzystencji: ugrzęźnięcia w przeciętności, uwiądu wyobraźni i energii, nudy, beznadziei i monotonii” . Dodajmy, że podobny obraz prowincji przedstawiali także autorzy wierszy i felietonów na łamach „Głosu Krajny”.
Oprócz Szydła swoją twórczość – przede wszystkim w prasie krajeńskiej – zaprezentowali: Alina Rzepecka , David de Rosier , Krystyna Misterkiewicz , Helena Nikiel [patrz: załącznik: Wybór poezji krajeńskiej].
Poezję współczesną sąsiednich regionów w prasie krajeńskiej najczęściej reprezentowała twórczość Dariusza Tomasza Lebiody oraz Romana Senskiego. „Pobocza” zamieściły utwory Lebiody: Bursa, Te chmury, ten wiatr, W siedemdziesiątym trzecim, W siedemdziesiątym czwartym, W siedemdziesiątym ósmym – nr 3, październik1998 r., szkice literackie Kraina Wiecznej Szczęśliwości (o twórczości Heleny Gordziej) – nr 1, czerwiec 1998 r. oraz Mickiewicz i wieczność - nr 4-5, sierpień 1999 r.

Krajeńscy edytorzy i wydawcy

Od połowy lat osiemdziesiątych historię Krajny upowszechniał Henryk Trybuszewski. Opisał dzieje Nakła w czasach powstania wielkopolskiego. Przedstawił przebieg kampanii wrześniowej 1939 r. na Krajnie nakielskiej . Zaprezentował biografię Edmunda Bartkowskiego   oraz działalność „Czytelni dla Kobiet”   – towarzystwa polskiego działającego w Nakle przed I wojną światową oraz w okresie międzywojennym.
W rozwój nakielskiej prasy regionalnej zaangażował się od początku lat 90-tych nakielanin Tomasz Rogacki. Pisał artykuły informacyjne, pełnił funkcje sekretarza redakcji i redaktora technicznego „Życia Nakła” oraz „Tygodnika Nakielskiego”. Osobny nurt jego działalności stanowi cykl książek poświęconych bitwom Napoleona. W 1991 r. własnym nakładem opublikował pracę Preussisch Eylau 7-8 II 1807, w 1997 r. – Austerlitz 2 XII 1805. Rozbicie Trzeciej Koalicji, w 2000 r. – Ligny 1815.
Nakielska drukarnia „Druk”   od lat osiemdziesiątych do roku 2000 edytowała jako wydawnictwo kilkadziesiąt publikacji pozaregionalnych. Była w tym okresie również centralnym punktem edycji wydawnictw lokalnych. Systematycznie współpracowała z autorami krajeńskimi, m.in. z Zygmuntem Przybyłowskim, Tomaszem Rogackim, Henrykiem Trybuszewskim, Januszem Chrząszczem, Bożeną Pankowską. W latach 1990-1996 wydawała „Wiadomości Nakielskie”, w latach 1995-1996 – „Życie Nakła”, w latach 1996-1998 – „Tygodnik Nakielski”, od roku 1997 – „Panoramę Łobżenicy”.
3.5 Analogie i różnice pomiędzy kulturą literacką Krajny dawną i współczesną

Gwałtowny rozwój kultury literackiej Krajny w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. jest ukoronowaniem procesu historycznego zapoczątkowanego w epoce zaborów. W XIX w. polscy mieszkańcy Krajny prowadzili walkę o utrzymanie własnej tożsamości narodowej – przede wszystkim języka polskiego. Propagowali czytelnictwo polskiej literatury i prasy, rozwijali amatorski ruch teatralny, tworzyli jawne i tajne organizacje społeczne. Działalność ta, podobnie jak w wielu innych ośrodkach, nasiliła się na przełomie XIX i XX w. Skutkiem było powstanie lokalnej elity, która w pierwszych latach niepodległości    zbudowała od podstaw system polskiej administracji, oświaty i kultury. W dwudziestoleciu międzywojennym narodziła się krajeńska prasa i literatura. Proces jej ewolucji został gwałtownie przerwany w 1939 r. II wojna światowa przyniosła ośrodkowi krajeńskiemu niemal całkowite wyniszczenie intelektualne i ogromne straty materialne. Po wyzwoleniu kolejne pokolenie odbudowało administrację, oświatę i kulturę, jednak centralistyczny ustrój polityczny uniemożliwił odtworzenia prasy i literatury regionalnej. Sytuacja uległa pewnemu złagodzeniu w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych – i wówczas pojawiły się pierwsze publikacje autorów krajeńskich. Zasadnicza zmiana nastąpiła w latach dziewięćdziesiątych. Po pierwsze: w nowym systemie politycznym zaistniały uwarunkowania prawne umożliwiające osobom prywatnym niezależne prowadzenie działalności edytorskiej. Po drugie: ośrodki akademickie oraz organizacje społeczne w opozycji do centralistycznego systemu kultury propagowały program Małe ojczyzny. W realizację tego programu włączyła się również społeczność Krajny. Powstały wówczas prasa i literatura regionalna.
W mechanizmie powstawania i rozwoju piśmiennictwa krajeńskiego okresu międzywojennego i współczesnego znajdujemy liczne podobieństwa, ale i różnice.

1.   Piśmiennictwo przedwojenne funkcjonowało jedynie w formule wydawnictw prasowych. Prasa oprócz roli informacyjnej pełniła funkcję kulturotwórczą. Na jej łamach badacze historii regionu upowszechniali wyniki swojej pracy, a publicyści, prozaicy i poeci prezentowali swoją twórczość. Odrodzenie piśmiennictwo krajeńskiego po wojnie zaczęło się od wydania kilku publikacji książkowych, prasa powstała kilkanaście lat później.
2.   Na łamach współczesnych tygodników początkowo pojawiały się publikacje o zróżnicowanym charakterze, na przykład materiały na temat historii regionu sąsiadowały z poezją. Panował chaos w obszarach obiegów literackich: w dominującym obiegu popularnym co pewien czas pojawiały się publikacje z obiegu artystycznego. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w toku ewolucji nastąpiło nowe zjawisko: selekcja profilu wydawnictw prasowych. Tygodniki odeszły od tematyki obszaru artystycznego, zaczęły pełnić jedynie funkcję informacyjną. Dostosowały swoją formę i treść do potrzeb odbiorcy obiegu popularnego, natomiast badacze historii i literaci prezentowali swoją działalność w publikacjach książkowych oraz w kwartalniku literackim „Pobocza”.
3.   Piśmiennictwo krajeńskie okresu międzywojennego było niezwykle silnie nacechowane polityką. Wynikało to z obawy przed Niemcami i Związkiem Radzieckim oraz niechęci do Żydów. Prasa pełniła rolę propagandową. Podkreślała sukcesy polskiej administracji i kultury, popierała działalność organizacji społecznych i politycznych, zamieszczała materiały dokumentujące odwieczną polskość regionu. Piśmiennictwo współczesne upolitycznione było przede wszystkim w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych. Prozaicy krajeńscy dokonali rozrachunku z historią, przedstawili martyrologię społeczności lokalnej w okresie okupacji. W tygodnikach pojawiały się artykuły wypełniające białe plamy historii regionu. Jednak prasa przede wszystkim zajmowała się bieżącymi problemami społecznymi. Zachowując całkowitą niezależność od ośrodków administracji, podjęła funkcję lokalnej czwartej władzy.
4.   Literatura Krajny przed wojną nie przekroczyła granicy prowincjonalizmu. Nie osiągnęła poziomu formy i treści umożliwiającego szersze upowszechnienie poza regionem. Skierowana przede wszystkim do mieszkańców regionu, skupiona przede wszystkim na tematyce lokalnej, nie zawierała dostatecznie silnie zaakcentowanych wartości uniwersalnych. Nie posiadała także wartości artystycznej tak wysokiej, by swój regionalizm podnieść do rangi krajowej. Literatura powojenna osiągnęła wyższą wartość artystyczną. Wydanie powieści krajeńskich w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zostało zauważone w regionach sąsiadujących z Krajną. Jeszcze większy zasięg osiągnęły „Pobocza”, skupiające literatów z Polski i z zagranicy.