W XIX i na początku XX w. literaci regionalni odegrali ważną rolę w propagowaniu kultury polskiej na Pomorzu. Ich twórczość ukształtowała się pod presją zadań narodowych, wywarła istotny wpływ na świadomość polityczną czytelnika.¹ Mimo że nie zawsze była najwyższego lotu i rzadko przekraczała granice oryginalności, jednak – zdaniem Jerzego Koniecznego i Zdzisława Mrozka – „dała początek literaturze rodzinnej regionu, której rysem wspólnym było zaangażowanie polityczne i społeczne, wyraźna służba potrzebom zbiorowym. Zainicjowany został typ twórczości tendencyjnej, utylitarnej”.²

W XIX w., gdy na Krajnie rozpoczynała się akcja upowszechnienia czytelnictwa polskiego, sąsiednie regiony chlubiły się już swoimi klasykami. Bardzo znani byli: urodzony w Borku k. Krotoszyna Ignacy Danielewski³, pochodzący z Wiela koło Chojnic Hieronim Jarosz Derdowski⁴, wywodzący swój rodowód z Kiełpina pod Tucholą Leopold Stanisław Kujot⁵, Anna Karwatowa.⁶ Jednak największą dynamikę rozwoju twórczość regionalna osiągnęła po 1920 r.⁷

Literatura regionalna została zainicjowana również na Krajnie. Wydawca „Głosu Krajny” Edward Malicki zabiegał, by na łamach jego pisma pojawiły się felietony społeczne, proza, poezja Krajan. W latach trzydziestych skupił wokół redakcji kilku autorów.

Najaktywniejszą współpracę z Malickim podjął, mający już za sobą debiut w „Dzienniku Bydgoskim”, Michał Mędlewski (pseudonim: Hieronim Męski).⁸ W latach 1931-36 publikował w „Głosie” przede wszystkim felietony, rzadziej poezję i prozę.

Główny nurt felietonistyki Męskiego stanowiły publikacje związane z aktualną problematyką społeczną. W felietonach Ludzie o jednym obliczu⁹, Jeden z tych¹⁰, Biurokrata czy społecznik¹¹ narzekał na etyczny upadek stanu urzędniczego, piętnował rozrost i bezduszność biurokracji. Pisał: „Nie masz za grosz pomyślenia – deklamatorstwo, frazeologia i ogólnikowość”.¹² „Oszczędzać! Na gwałt oszczędzać. Co za naiwne pytanie. Czy nie zbijają największych kapitałów urzędnicy [...]. Kto może dziś pozwolić sobie na luksus jadania „aż” trzech obiadów w tygodniu, a resztę dni chodzenia na jesienny owoc tarniny”.¹³ Przedstawił problem bezrobocia, opisując ćwiczenia Związku Weteranów: „Odlicz! – Raz, dwa – czterdzieści dwa. Imponująca gromada. Prawie sami bezrobotni [...] Ale jak wczoraj pamiętają wojnę światową, front zachodni, Verdun”.¹⁴ W felietonie W stolicy Śląska, prezentowanym w cyklu Listy z podróży, krytykował elitę polityczną: „Obóz sanacyjny ma świadomość swego odosobnienia. Organizacje półwojskowe przynoszą kompromitację. Oto kilka klasycznych przykładów szowinizmu zabarwionego korfantowską impotencją umysłową. Mało, mało więc było Brześcia.”¹⁵ Nawoływał do walki z anarchią: „W Polsce zaczął się batalii akt drugi: walka ze „złotą wolnością, walka z przekleństwem życia polskiego, podzielonego na kilka rodzajów Polaków.”¹⁶

Drażniły Męskiego apatia społeczna oraz pesymizm: „Wczoraj przed jadłodajnią o szyldzie „Nie ma co jeść” policja przytrzymała śmiejącego się osobnika. Osobnik ten w stanie nietrzeźwym odważył się mówić, że będzie lepiej.¹⁷ „Ci, co sarkają po kątach, że w Polsce jest źle, że lepiej nie będzie, to są najczęściej ci, których sumienie roztoczył mól lenistwa, przeklęta niewiara w dynamizm narodu”. ¹⁸

W niektórych felietonach Męski stosował inną poetykę. Tworzył groteskowe obrazy, wygłaszał sądy i tezy, prowokujące czytelników do refleksji. Zasłynął jako winowajca prasowej polemiki obyczajowej, może nawet skandalu z kluczem, krytykując poglądy niejakiej Krystyny Żeńskiej na temat emancypacji i macierzyństwa.¹⁹

W 1934 r. Męski wprowadził do „Głosu Krajny” felietonową rubrykę Drzazgi. Natychmiast ogłosił bezwarunkową wyższość poezji nad kapitałem, ronił krokodyle łzy nad mezaliansem: ślubem ubogiego – lecz przecież poety – z jedynaczką z bogatego domu. W innym felietonie zamieścił rozważania na temat wątpliwego uroku bosych stóp dziewcząt wiejskich.²⁰

Inni felietoniści „Głosu” najchętniej podążali szlakiem wytyczonym przez Męskiego.

Mira interesowała problematyka obyczajowa. W felietonie Cywilizacja ubolewał nad damską modą, lansującą coraz większy negliż. Dostrzegał w tym przejaw upadku obyczajów i winił kobiecą przewrotność, gdyż „jak buzia nie grzeszy pięknotą, a szminka „nie da rady” - trzeba odkryć peryferia. Gołe i bose stopy robią swoje.”²¹

Józef Ostrowski łączył treści literackie i dydaktyczne. W utworze Z żywota proboszcza poczciwego²² przedstawił sylwetkę księdza społecznika, który wytężoną pracą zdobył szacunek przedstawicieli całej prawicy i zjednoczył ją, uśmierzając spory polityczne.

Dydaktyka dominowała w publikacjach Bronisława Kukli: w felietonie Na wesoło²³ przestrzegał przed skutkami nieumiarkowanego jedzenia i picia, w Zagadce²⁴ żartobliwie dowodził wyższości wartości duchowych nad złotem i pieniądzem.

Na łamach „Głosu” pojawiła się również proza krajeńska. Hieronim Męski w latach 1932-34 opublikował między innymi: Dla pieniędzy (szkic z życia)”, nowelę Ignasiowe szczęście, opowiadanie Sprzedana²⁵. W 1935 r. zamieścił utwór o nędzy chłopskiej Na marne.

Główny bohater, Władek, młody chłop, bardzo kocha swoją ziemię. Pracuje na niej przez wiele lat jedynie z matką oraz siostrą, ponieważ ojciec nie wrócił z wojny. Matka umiera. Cierpienie bohatera podkreśla smutny obraz zimowego krajobrazu. Po pogrzebie chłopak musi opuścić rodzimą ziemię. Zmusza go do tego mąż siostry. „Władek w tych trudnych chwilach zrozumiał, że opuszczenie ojcowizny równałoby się jego śmierci. Była w nim krew Ślimaków - i prosta, przywiązana zacięcie dusza polskiego chłopa”. Jednak nie ma wyboru. Wyposażony przez siostrę w dwa tysiące złotych rusza w bezpowrotną wędrówkę „jak ci bez domu i celu, na marne.”²⁶ [streszczenie- R. Rosiński]

Mir. w opowiadaniu Na oklep²⁷ przedstawił spowodowany nędzą upadek moralny nauczyciela.

Akcja toczy się w miasteczku Koszarawa „nad rzeczką”. Bohater utracił wiarę w przyszłość, ponieważ „dziś dwa dni po pierwszym, ale to nie przeszkadza, że portmonetka pusta już od przedwczoraj leży gdzieś w kącie pusta [...]. Na stole piętrzy się stos zeszytów do poprawienia”. W życiu nauczyciela nie ma już miejsca na wyższe uczucia: bieda stępiła wrażliwość, uczyniła całą egzystencję szarą i beznadziejną. Zrujnowała życie rodzinne: dzień upływa na żalach i wzajemnych pretensjach. [streszczenie- R. Rosiński]

O biedzie środowiska wiejskiego pisał także Franciszek Górski, autor opowiadania Kęs chleba.²⁸

„Głos” chętnie zamieszczał lirykę krajeńską. Również na tym polu najwyższą aktywnością wykazał się Michał Mędlewski.

W wierszu Wyblakły listy²⁹ wspominał zmarłą matkę, w Mojej ziemi³⁰ opiewał urok pejzażu, w stylizowanym na poetycką baśń Nieznanym żołnierzu³¹ oraz w Pierwszej kadrowej³² oddał hołd żołnierzowi polskiemu. Często stosował kolorystyczne epitety, w kreowanym świecie doszukiwał się symboli, podporządkował wewnętrzny ład wierszy rymowi. Z interesującym skutkiem podejmował wędrówkę w poszukiwaniu nowej formy: sięgał po kontrast lub metaforę, tworzył własne neologizmy.

Jutro znów

Były dni. takie różne –

Ranki szronem mroziły

i myśli kłębiły...

Były złe – nieme – próżne –

Czasem stukot szyn żelaznych

Gnał mnie w dal zmilczałą

Na dzień jakiś wieki

Tradycyjny, jak w pieśń zmurszałą,

Brałem w pamięci pamiątkę

Dni wielkich

Dobrych czasem, a czasem złych. [...] ³³

Kontynuacją tego stylu były utwory Linie szyn³⁴ oraz Nasz dom.³⁵ Ale Mędlewski często zmieniał poetykę, czego dowodem jest przewrotny erotyk:

Tobie się zdaje, piękna Pani,

Że cię krępuję spojrzeń splotem,

[...]

U stóp twych małych moje serce w dani –

Że mi je Amor już przeszył grotem:

Tobie się zdaje piękna Pani.

Nie dziw się jednak, iż mimo urody

i mimo tego, że siejesz czar młody,

mnie nie pociąga twego wdzięku cud,

Bo takie będą na balu kiedyś maski,

A „linie” takie są w przeglądzie mód –

Zresztą ja lubię patrzeć – na obrazki...

Więc, że ci kładę moje serce w dani,

Że cię krępuję spojrzeń splotem;

Tobie się zdaje piękna Pani...³⁶

Mir. swój talent poetycki zaprezentował w satyrze „Karnawałowa komedia:

Pary w takt tańca zawrotnie kołują –

Słów pustych – płytkich nawiązując nici,

Udają, proszą, słowami szafują –

W pragnień jakichś dreszcze tak obfici.

Gdzieś na uboczu, ta na półpijana

Para na wesoło, w uściskach się dławi,

I choć się znają najdalej od rana,

Już on jej, klęcząc, o miłości prawi.

Deszcz kolorowych serpentyn się plącze,

A z kąta Amor gdzieś długo celuje –

Szmer pocałunków, tych tylko na rączce,

A tam znów usta ktoś blade maluje.

I choćby tylko kłamanej miłości –

Każdy skwapliwie i zacięcie szuka;

Wysila dowcip i mierne zdolności,

I, jak dzięcioł w korę – do kilku serc puka...³⁷

W 1934 r. na łamach „Głosu” publikował lirykę Wyjan Brański. Drukował między innymi sentymentalne Preludium³⁸, Miłość Ojczyzny³⁹ oraz satyrę Zwierciadło pijaka⁴⁰. W nastrojowych utworach starał się ilustrować uczucia malowniczymi obrazami przyrody. Nawiązywał do patriotycznej tradycji romantycznej:

Miłość Ojczyzny

Kocham te łąki kwieciem usłane,

Te czarne ziemie sochą zorane;

Te bujne trawy, zbożem szumiące,

Te ciche wody wstęgą płynące.

[...]

Kocham ten język, mowę ojczystą,

Kocham Ojczyznę miłością czystą,

Orlicy Białej, lśniącej w błękicie,

wolność, swobodę cenię ponad życie.

Sporadycznie prezentował się w „Głosie” Miś Różycki. Jego poezja, pełna oprawionych w młodopolską formę morałów, adresowana była do młodzieży.⁴¹ Interesujący utwór to zabawny Chorał pszczółek.⁴²

Poeta o pseudonimie Br. Tolek zamieścił w „Głosie” jedyny, lecz świadczący o dużej wrażliwości literackiej utwór o jesieni:

Niesie się polem jesienna plucha,

Łzami starczemi zalana!

Idzie i płacze smutna starucha,

Jesiennym wiatrem targana...

Idzie do wioski – schroniska szuka –

Biedna jesienna baba!

Zajrzy do okna, w szybę zapuka,

Zziębnięta, drżąca i słaba...

Znów lezie dalej, wiatrem wciąż pchana,

Liśćmi zaszurga zaschłemi,

Zahaczy gałąź skrajem łachmana,

Rękami wodząc drżącemi.

A wiatr jej drogę ściele liściami

I wciąż do wtóru z nią płacze.

Zrywa się w górę, szarpie chmurami,

Na ziemię deszczem znów skacze.

Wlecze się lasem – człapie po drogach,

W zgrabiale ręce wiatr dmucha...

Szaruga, błoto chlapie po nogach,

Zszarzała, jesienna plucha.⁴³

Międzywojenną literaturę krajeńską cechowała nieobecność elementów folklorystycznych. Trudno dziś stwierdzić, czy wynikało to z założeń programowych, czy raczej z faktu, że folklor krajeński został zniszczony w okresie zaborów.⁴⁴ Zatarł się nawet w onomastyce, czemu trudno się dziwić, znając zakres i natężenie działań germanizacyjnych w XVIII i XIX w. – na przykład likwidując pozostałości po zaborach, w latach 1920-21 władze polskie zmieniły w powiecie wyrzyskim 41 z 64 nazw miejscowych.⁴⁵

Brakowało wręcz jakichkolwiek poważniejszych przejawów istnienia krajeńskiej kultury ludowej. 6 maja 1926 r. starosta wyrzyski otrzymał następujące pismo: „Organizatorzy Dożynek w Spale z upoważnienia Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP zapytują, czy na terenie powiatu [...] znajduje się grupa etniczna Krajniacy.” Organizatorzy wyjaśniali, że pragną zaprezentować i „pobudzić do życia grupy etniczne i obyczaje ludowe”. Starosta udzielił odpowiedzi, że na Krajnie „nie znajduje się grupa etniczna Krajniacy ani też inna grupa etniczna” i wyjaśnił: „w efekcie tego, że na terenie tutejszego powiatu ludność nie nosi w ogóle stroju malowniczego, nie da się stworzyć wspomnianej grupy”.⁴⁶

Inną charakterystyczną cechą literatury krajeńskiej było to, że tworzyli ją przede wszystkim ludzie pochodzący z innych regionów. Na przykład Michał Mędlewski urodził się w powiecie szamotulskim, wychowywał na Śląsku i na kresach wschodnich, a do Nakła przybył po odbyciu służby wojskowej.

Rodowitym Krajaninem nie był również Ignacy Geppert, w okresie międzywojennym najbardziej znany w regionie badacz dziejów Krajny.⁴⁷

Historią pasjonował się od młodości. Ogłosił przyczynki Żywot i czyny św. Wojciecha oraz Przeszłość Powidza. Był współzałożycielem oraz redaktorem „Przeglądu Bydgoskiego”. Po przybyciu do Nakła rozpoczął intensywne studia nad dziejami regionu. Okazją do opublikowania rezultatów pracy badawczej stały się obchody 50-lecia Gimnazjum w Nakle. Ukazała się wówczas, poprzedzona wstępem dyrektora gimnazjum Zygmunta Polakowskiego, obszerna publikacja trzech nakielskich autorów pt. Krajna i Nakło. Studia i rozprawy wydane z okazji 50-lecia Gimnazjum im. Bolesława Krzywoustego w Nakle. ⁴⁸

Jej pierwszy i najważniejszy rozdział, Dzieje ziemi nakielskiej, to sporządzony przez Gepperta opis dziejów Krajny do pierwszego rozbioru. Oprócz wiadomości historycznych autor podał także wyniki swoich badań onomastycznych – badania te prowadził także w latach późniejszych, o niektórych pisał w „Głosie Krajny”⁴⁹.

Krajna – dowodził Geppert – to tradycyjna nazwa obszaru na rubieży państwa i zastępowanie jej terminem obszar nadnotecki nie ma żadnego historycznego uzasadnienia. Nazwa Nakło pochodzi jeszcze z czasów prasłowiańskich i oznacza mieliznę, wyspę lub kieł, czyli słup, do którego wiązano łodzie na Noteci. Znalezione pod Szubinem monety greckie (37 sztuk) oraz powszechnie odkrywane na Krajnie urny twarzowe⁵⁰ dowodzą, że już w starożytności biegł przez Krajnę ważny szlak handlowy. Potwierdza to także nazwa Osiek, oznaczająca niegdyś warowne schronienie w pobliżu głównego gościńca.

Na odległe w czasie datował Geppert wpływy Polski na Krajnie. Twierdził, że już za Chrobrego umocniło się tu chrześcijaństwo. Dowodził, iż Bolesław Chrobry krótko po roku tysiącznym nakazał zbudować kościół w Sadkach. Opisał wojny prowadzone z Pomorzanami przez Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Ukazał zasługi cystersów z Łękna oraz Byszewa dla gospodarczego i kulturalnego rozwoju regionu. Przedstawił wielkie polskie rody.⁵¹

Geppert utożsamiał polskość z działalnością archidiakonatu kamieńskiego. Przedstawił zmagania Krajan z Krzyżakami. Niepochlebnie pisał o przybyłych na Krajnę w wiekach średnich niemieckich osadnikach protestanckich, którzy, jak twierdził – odegrali pozytywną rolę gospodarczą, ale pod względem politycznym stali się poważnym zagrożeniem dla polskości i katolicyzmu. Zdaniem Gepperta, niekorzystnym zjawiskiem było pojawienie się na Krajnie Żydów.

Wartość statystyczną posiada IV rozdział pracy Gepperta, czyli Monografia miast na Krajnie: Nakła, Mroczy, Wyrzyska, Łobżenicy, Wysoki, Miasteczka, Kamienia, Sępólna i Więcborka z 1772r.⁵²

Jako uzupełnienie monografii miast miast krajeńskich można traktować opublikowaną przez Gepperta w 1936 r. w „Głosie” Monografię wsi krajeńskich.⁵³

Opisując początki panowania pruskiego na Krajnie, Geppert przedstawił grabież i wywóz polskich dokumentów miejskich i sądowych, brutalną akcję kolonizacyjną, germanizację, niszczenie wszystkiego, co polskie. Zabór Krajny postrzegał jako kataklizm dziejowy. W swoich opiniach był jednoznacznie patriotyczny.

W latach trzydziestych XX w. Krajna przekształciła się z ośrodka jedynie upowszechniającego literaturę polską w ośrodek również wytwarzający teksty – w regionie zaistniało więc autonomiczne życie literackie.

Dominowały teksty społeczne i historyczne, lecz pojawił się także szereg publikacji o mniej lub bardziej nasilonych cechach literackości. Teksty te nie przekroczyły granicy prowincjonalizmu, świadczyły jednak o stale rosnącej społecznej kompetencji literackiej.

Działalność literatów (w sensie wytwórców tekstów) rozwinęła się w trzech kierunkach:

1. Publikacje prasowe bez żadnych cech literackości, czyli swoiste poradniki praktyczne lub komentarze kwestii politycznych, społecznych czy obyczajowych. W publikacjach tych autor pełnił rolę eksperta, podkreślał walor dydaktyczny swojej wypowiedzi, stosował język neutralny.

2. Felietony o niektórych cechach literackości, poświęcone konkretnym zjawiskom lub wydarzeniom z życia regionu. Do cech literackości można tu zaliczyć emotywny język oraz swoiste, często kontrastowane obrazowanie. Wyrazistym przykładem jest zestawienie zbiórki bezrobotnych kalek z obrazem tych samych ludzi – jeszcze jako młodych, w pełni sprawnych żołnierzy spod Verdun. Innym przykładem może być obraz uczty elity ratuszowej z obrazem głodnego bezrobotnego (felietony Hieronima Męskiego).

3. Poezja i proza o wielu cechach literackości (należy jednak pamiętać, że zazwyczaj była to literackość nie najwyższej próby, najczęściej wzorowana na poetyce szkolnej).

Autor krajeński miał wobec autorów obiegu wysokoartystycznego czy popularnego pozycję nieporównywalnie słabszą. Funkcjonował jedynie jako autor regionalny. Cieszył się lokalną estymą, nie stworzył jednak takiego przekazu (ani literackiego, ani społecznego), który przekroczyłby granice regionu.

Prowincjonalność literatury krajeńskiej wynikała z faktu, że literatura ta była bardzo młoda w sensie czasu rozwoju oraz jakości. Miała jednak charakter progresywny. Niektóre publikacje mogły być zapowiedzią poważniejszych dzieł, lecz proces ewolucji został zniszczony przez II wojnę światową.

Podsumowanie dorobku dwudziestolecia

Krajeńskie dwudziestolecie międzywojenne zapoczątkowane została czynem zbrojnym oraz spontaniczną budową polskich struktur państwowych. Następnie stworzono system oświaty. Działania te zakończyły się sukcesem, ponieważ jeszcze w trakcie zaborów społeczność polska wykształciła kadry zdolne podźwignąć ciężar budowy kraju. W następnych latach, dzięki pracy licznych organizacji, towarzystw i instytucji, dojrzały warunki do zaistnienia na Krajnie życia literackiego. W pierwszej dekadzie XX stulecia Krajanie musieli jeszcze walczyć o prawo używania języka ojczystego, a już kilka lat później zaczęli wydawać polską prasę z ambicjami literackimi. Drugi period międzywojenny regionu cechował się trudnościami ekonomiczno-gospodarczymi. Redaktorzy i literaci podjęli więc problematykę społeczną. Sygnalizowali liczne problemy: niski poziom życia większości mieszkańców, brak stabilizacji materialnej, bezrobocie.

Literatura Krajny, przede wszystkim epika, nosiła wszelkie znamiona protestu społecznego. Losy bohaterów opowiadań i felietonów krajeńskich skłaniały do gorzkiej refleksji, że tak kiedyś śniona ojczyzna zapomniała o swoich dzieciach. Prozaicy z Krajny nie wyszli poza etap buntu i moralizowania. Nie zdążyli. Nim dojrzeli i okrzepli, wybuchła wojna.

Więcej szczęścia miała poezja krajeńska. H. Męski, Mir., Br. Tolek, Miś Różycki, Wyjan Brański publikowali najczęściej utwory postklasycystyczne, niekiedy nawiązujące poetyką do tradycji młodopolskiej, ale najaktywniejszy poeta H. Męski podejmował awangardowe eksperymenty jezykowe.

W okresie międzywojennym aktywni byli badacze historii regionu. Najbardziej znani autorzy to: Ignacy Geppert, Teodor Bobowski, Zygmunt Polakowski, Franciszek Marciniak, Władysław Lis, ks. Glatzel, Seweryn Saryusz-Zaleski, Stefania Bojarska.

Twórcy polskiej prasy krajeńskiej, Wacław Malicki („Głos Krajny”) oraz Maksymilian Kasprowicz („Gazeta Sępoleńska”), chętnie drukowali utwory B. Bolesławity (Józef Ignacy Kraszewski), Władysława Łozińskiego, Adama Krechowieckiego, Augustyna Wilkońskiego, B. Świerzyńskiego, Jura, Jerzego Nałęcza, W. Nowackiej.

Na łamach prasy krajeńskiej nigdy nie doszło po polemiki literackiej. Spory dotyczyły konwenansów i nowych obyczajów społecznych, np. emancypacji, sposobów spędzania wolnego czasu, mody, itp. W 1934 r. w „Głosie Krajny” powstała kolumna satyryczna „Drzazgi”.

Cechą krajeńskiego życia kulturalnego okresu międzywojennego był równoległy rozwój rozwój dwóch podstawowych obiegów literackich: wysokoartystycznego oraz popularnego. Twórczość obiegu wysokoartystycznego stała się fundamentem obrazu kultury polskiej i przypisano jej ważne funkcje ideologiczno - wychowawcze. Odwoływano się do niej przede wszystkim w trakcie celebrowania ważnych rocznic narodowych lub literackich. Obok rozwinął się silny obieg popularny, służący przede wszystkim rozrywce, rzadziej traktowany jako wyraz znużenia literaturą „z przesłaniem”. Zaistnienie literatury masowej na Krajnie dowodzi, że książka polska trafiła do wszystkich środowisk, co potwierdza skuteczność działania systemu edukacyjnego oraz promotorów czytelnictwa. Trzeba bowiem pamiętać, że po książkę tę sięgały pokolenia, które w swojej niedalekiej przeszłości podlegały intensywnej germanizacji.